فرش دستباف

بشر از ابتدای خلقت به دنبال راهی برای پوشاندن زمین محل زندگی خود بوده تا از سرما و سفتی زمین جلوگیری کند. در ابتدا از پوست و پشم حیوانات برای این کار استفاده می کردند، اما تحقیقات نشان می دهد که قدمت فرش دستباف ایرانی به دوران هخامنشی و چند صد سال قبل از میلاد برمیگردد.

به عبارت دیگر قالی ایرانی از قدیم الایام شهرت زیادی داشته است. همانطور که هر کشور و ملیتی نماد خاصی دارد، به جرأت می توان گفت که فرش دستباف یکی از نمادهای مهم ایران است. بسیاری از علاقه مندان به قالی و هنر قالیبافی معتقدند که بهترین، زیباترین و با کیفیت ترین فرش و قالی متعلق به ایران است.

آشنایی با فرش ایرانی

فرهنگ و تمدن هر کشور از بخش های مختلفی تشکیل شده است که بخش مهمی از آن به آثار هنری اختصاص دارد. یکی از آثار اصیل و باشکوه هنر ایرانی، قالیچه یا تابلو فرش دستباف است. با گذشت زمان، هم تنوع و طرح و هم طرفداران این هنر زیبا بیشتر شده است. به طوری که بسیاری از افراد مشهور از قالیچه های دستباف و تابلو فرش های دیواری برای تزئین منزل خود استفاده می کنند.

فرش ها و قالیچه های دستباف ایرانی از نظر جنس، اندازه، رنگ، طرح یا نقش و نحوه تولید دارای تنوع منحصر به فردی است. در واقع هر طرحی نام و مشخصات خاص خود را دارد و از دیگری متمایز است. در بین شهرهای ایران، تبریز و کاشان درصد بیشتری از سهم تولید فرش ایرانی و صادرات آن به سایر کشورها را به خود اختصاص داده اند.

فرش دستباف ایرانی از نظر اندازه

فرش های دستباف ایرانی در ابعاد و اندازه های مختلفی تولید می شوند که بسته به سایز، نام های متفاوتی دارند. به عنوان مثال به فرش هایی با ابعاد 2×3 متر یا کمی بزرگتر قالی و فرش های کوچکتر از 4 متر مربع را قالیچه می گویند.

فرش رانر یا همان کناره یکی دیگر از انواع این هنر ایرانی است که معمولا برای راهروها و راه پله ها استفاده می شود. عرض این فرش کم است و طول آن بسته به اندازه راهرو می تواند از 2 تا 5 یا حتی 7 متر متغیر باشد.

قالیچه های کوچک تری نیز وجود دارد که به اندازه درب ورودی بافته می شود و به عنوان جلودری مورد استفاده قرار می گیرند.

فرش دستباف ایرانی از نظر طرح یا نقش

هر یک از هنرمندان ایرانی در شهرهای مختلف، از طرح یا نقوش منحصر به فردی در بافت قالی های خود استفاده می کنند. بنابراین با بررسی طرح یک فرش یا قالیچه دستباف ایرانی میتوان به راحتی متوجه شد متعلق به کدام شهر است. همان طور که گفته شد در بین مناطق مختلف ایران، شهرهای اصفهان، کاشان و تبریز نسبت به سایر شهرها فرش و قالیچه های دستباف منحصر به فرد و معروفتری دارند.

قالیچه و فرش دستباف کاشان نه تنها در بین ایرانیان بلکه در سراسر جهان، از پرطرفدارترین فرش های دستباف، با کیفیت عالی و در طرح ها و رنگ های خاص و متنوع است. زیبایی و کیفیت فرش دستباف کاشان به حدی نامحدود است که در بسیاری از کشورها و فرهنگ های مختلف، خرید و فروش می شود و به عنوان یک محصول تزئینی اصیل مورد استفاده قرار می گیرد.

اما فرش دستباف تبریز به قدری در دنیا زیبا و پرطرفدار است که تقریباً همه از هنر قالیبافی و تولید فرش در این شهر اطلاع دارند. نقوش و رنگ هایی که تبریزی ها در بافت قالی های خود استفاده می کنند نیز بسیار خاص و جذاب است. تبریز از قدیم الایام مهد تولید فرش و قالیچه دستبافت ایرانی در طرح ها و نقوش منحصر به فرد، چشم نواز و ظریف بوده است.

اصفهان نیز یکی از شهرهایی است که هنرمندان و بافندگان زیادی در زمینه قالی بافی دارد. فرش دستباف اصفهان بافتی ظریف و طرح های زیبایی دارد که قابل وصف نیست. علاوه بر شهرهای مذکور، قم و نایین و خراسان نیز به قالی و قالی بافی شهرت دارند.

فرش دستباف ایرانی از نظر سبک بومی

فرش های دستباف ایرانی را می توان از نظر سبک بومی به سه دسته فرش عشایری، روستیک و شهری تقسیم کرد. در ادامه هر یک را به طور جداگانه بررسی می کنیم.

• فرش عشایری: قالیچه های عشایری دارای طرح ها و نقوش ابتدایی و ساده ای هستند که بیشتر از محیط زندگی خود عشایر الهام گرفته شده است. ابعاد قالیچه های دستباف عشایری عموما کوچک اما بافت آن درشت است. از دیگر نشانه های قالیچه های عشایری، منگوله های پشمی کوتاهی است که در فواصل معینی به فرش بافته شده. لبه های این فرش نیز دارای الگوی بافت پیچیده ای است.
• فرش روستیک: فرش روستیک یکی دیگر از انواع فرش دستباف محلی است. این فرش ها اغلب طرحی بسیار ساده دارند و به صورت بداهه بافته می شوند. یعنی هیچ طرح آماده ای وجود ندارد و بافنده با تجربه و سلیقه خود آنها را خلق می کند.
• فرش شهری: عموماً این مدل از قالیچه های دستباف توسط افراد شهری با طرحی خاص تهیه می شود. یکی از ویژگی های این نوع فرش، تراکم بالا و ظرافت آن است.

قالیچه و فرش دستباف از نظر سبک بافت

• فرش های تمام فر: هنگام بافت این نوع قالی، قوس های گره در پشت فرش با زاویه 90 درجه قرار می گیرند که منجر به ایجاد شیارهای عمیق در پشت آن می شود. نخ های این نوع قالیچه ها جدا از هم قرار گرفته و بافت محکمی ایجاد می کند.
• فرش های فر: در بافت این نوع فرش بین هر تار فاصله ای به قطر یک نخ گذاشته شده و فرش به صورت پارچه صاف در می آید. این نوع قالی مانند حصیر بافته می شود؛ به این صورت که در هر رج، تار زیر و رو وجود دارد و باعث می شود تارها به طور متناوب از پشت فرش دیده شوند.
• فرش های نیمه فر: بافت فرش های نیمه فر به این صورت است که قوس های گره ای در پشت فرش با زاویه 45 درجه قرار می گیرند.

تاریخچه فرش دستباف

قبل از پرداختن به تاریخچه فرش دستباف، کمی در خصوص فرش دستباف صحبتی داشته باشیم. فرش‌های دستباف از طریق چله‌کشی بر روی دار‌قالی و گره‌زدن برروی چله‌ها بافته می‌شوند. مدت‌زمان تولید یک فرش دستباف، به اندازه فرش و طرح آن بستگی دارد. قالی دستباف با الیافی نظیر: پشم، ابریشم، پنبه، کنف و دیگر الیاف بافته می‌شود. ابریشم گاهی در قالی‌های پشمی برای برجسته‌سازی طرح و بهبود و زیبایی قالی به کار می‌رود. در بافت فرش دستباف از الیاف طبیعی استفاده می‌شود. به همین دلیل در تابستان سرد و در زمستان گرم است. الیاف مصنوعی در فرش‌ماشینی به خاطر مواد پلاستیکی‌ حساسیت ‌برانگیز و برای بیماری‌هایی مانند آسم هم مضر است. اما الیاف طبیعی در فرش دستباف حساسیتی ایجاد نمی‌کنند. همچنین فرش دستباف با توجه به استفاده از پشم، ابریشم و پنبه الکتریسیته‌ ساکن تولید نمی‌کند.

تاریخچه فرش دستباف – برترین‌های فرش ایران

کهن‌ترین قالی‌ها

1. قالی کشف شده در نقش برجستة کاخ نینوا.
2. تکه فرش قومس (دوران ساسانیان).
3. فرش آناتولی (13-14م).
4. فرش پازیریک از پنجمین گور اقوام سکایی.

پازیریک در سال 1328 شمسی(1949 میلادی) توسط سرگئی رودنکو در سیبری کشف شد. به خاطر شباهت نقش آن با نقوش تخت جمشید به ایرانی بودن آن اذعان شده است.
مواد اولیه: پشم.
ابعاد: یک‌متر و 98 سانتیمتر در یک‌متر و 89 سانتیمتر.
نقش: سوا‌رکاران، آهوهای در‌حال چرا، جانوران افسانه‌ای با بدن شیر و سر عقاب با حاشیۀ گل‌دار.

بزرگ‌ترین فرش جهان

1. فرش دستباف نیشابور، در مسجد شیخ زاید ابوظبی.

• • بافت توسط 1200 قالیباف زن نیشابوری در 18ماه.
  • مواد اولیه: 38تُن از مرغوب‌ترین الیاف از پشم سیرجان و نیوزلند -دومیلیارد و سیصد میلیون گره.
  • ابعاد: 132‌متر طول و 42‌تا 48‌متر عرض (شش‌هزار متر مربع).

گران‌ترین فرش جهان

1. فرش ویس کرمان متعلق به قرن 16‌ با ارزشی معادل ده میلیون دلار.
2. فرش ابریشمی اصفهان متعلق به قرن 16‌ با ارزش 4‌میلیون و 450هزار دلار.
3. فرش ابریشمی دیگری از عهد صفویه متعلق به 400 سال پیش. با ازرش نزدیک به 4 میلیون دلار.
4. فرش تبریز متعلق به قرن 16‌ با ارزش معادل دومیلیون و 400هزار دلار.

تاریخچه فرش دستباف ایرانی

طبق روایات شاهنامة فردوسی از تاریخچه فرش دستباف، آغاز فرش‌بافی، به زمان تهمورث باز می‌گردد. در تاریخ طبری از فرش‌هایی که با مو و پشم حیوانات بافته شده سخن رفته است. در بررسی سرگذشت قالی، قدیمی‌‌ترین نشانه از هنر قالی‌بافی به عصر مفرغ باز می‌گردد. این نشانه یک کارد قالیبافی است که از گورهای عهد مفرغ ترکمنستان و شمال ایران یافت شده است. در شهر سوخته(جنوب شرقی ایران) نیز فرش‌های حصیری و ابزارهای بافندگی به دست آمده است. این آثار متعلق به 2800-2500 سال پیش از میلاد است. در دورة هخامنشیان، شهر کهن ساردیس، به قالی‌های گره‌باف خود فخر می کرده اند. این قالی‌ها به نقش‌ هیکل‌های مردان و شیردال‌های افسانه‌ای آراسته بوده است.

تاریخچه فرش دستباف – از دوره اشکانیان

تنها می‌توان به فرش مقبرة لوکان چین اشاره کرد. که به عقیدة پژوهشگران، پشم آن از قفقاز(که در آن زمان متعلق به ايران بود) است. از دورة ساسانیان نیز تکه فرش قومس و فرش تاریخی و جواهرنشان بهارستان به جا مانده است.

تاریخچه فرش دستباف – قرون اولیه هجری پس از نفوذ اسلام

طرح فرش‌ها، به سبب منع شبیه‌سازی و زینت، تغییر کرد. امّا در زمان خلفای عباسی بدلیل تجمل‌گرایی، بافت این گونه فرش‌ها نیز رونق گرفت.

تاریخچه فرش دستباف – از دوره سلجوقی

تکه فرشی با نقوش هندسی در موزة اوقاف استانبول نگهداری می‌شود.

تاریخچه فرش دستباف – در دورة تیموریان

در این دوره از کارگاه‌های بزرگ قالی‌بافی سبزوار سخن رفته است. و استفاده از مینیاتور در نقشة فرش‌ها توسط نگارگران چیره دست.

تاریخچه فرش دستباف – در دوران صفویان

در زمان صفویان، برای اولین بار قالیبافی از ایل‌ها و طایفه‌های کوچنده و روستاها و آبادی‌های کوچک به شهرها آمد. فرش‌های نفیس این دوران به بیش از 3000 تخته تخمین زده شده است.

شاه اسماعیل
توسعه کارگاه‌های قالی‌بافی در تبریز.

شاه تهماسب
قالی ایران در زیبایی و ظرافت بافت به حد کمال می‌رسد. قالی معروف و تاریخی اردبیل در این زمان بافته شده است.

شاه عباس
در اصفهان و چند شهر دیگر کارگاه قالیبافی دایر کرد. و دستور داد كه هر کانون، فرش را به شیوة خود ببافد تا اصالت هنری آن حفظ شود.

تاریخچه فرش دستباف – در زمان افشاریان

بخاطر جنگ‌های پی‌درپی، تولید فرش‌های زینتی کاهش یافت. از زمان کریم‌خان‌زند دو تخته فرش‌باقی مانده است.

تاریخچه فرش دستباف – در زمان قاجار

اروپا و آمریکا تقاضا برای خرید فرش ایران را افزایش می‌دهند. شرکت‌های چند ملیتی فرش در ظاهر برای تشویق به صادرات و در واقع برای سودجویی کشورهای استعمارطلب تأسیس می‌شود. دو کتاب در زمینة فرش به رشتة تحریر در‌می‌آید. کتاب تجارت قالی رنگین به رنگ های جوهری و کتاب یادگار حسن از آثار دین.

تاریخچه فرش دستباف – پس از پیروزی انقلاب اسلامی

بر پایه مصوبه سال 1382 شورای عالی اداری «مرکز ملی فرش ایران» برای سامان دهی و یکپارچگی وضعیت کمی و کیفی تولید و عرضه فرش دستباف بنیان نهاده شد. هدف این مرکز، معرفی جایگاه ارزشمند فرش دستباف ایران است. و حمایت از بافندگان و دست اندرکاران فرش و توسعة صادرات این محصول با ارزش.

بخش‌های مختلف فرش دستباف

بخش‌های مختلف فرش دستباف، شامل 3 قسمت اصلی می باشد:
کناره، لوار یا ساده بافی
حاشیه(حاشیه بزرگ، حاشیه کوچک)
متن(زمینه)

بخش‌های مختلف فرش – لوار، کناره، یا ساده بافی

اولین بخش قالی، کناره یا ساده بافی است.
عبارت است از پهنای باریکی که در انتهایی‌‌‌ترین بخش قالی بافته می‌شود و رنگ آن معمولأ هم رنگ متن اصلی می‌باشد.
در بعضی از موارد هم رنگ حاشیه بزرگ می‌باشد.‌
این قسمت از قالی یک رنگ و ساده است و برای بافت آن به نقشه نیاز نداریم.

بخش‌های مختلف فرش – حاشیه

در بخش‌های مختلف فرش دستباف، باید از حاشیه صحبت کرد.
حاشیه با پهنای متفاوت و به ‌‌‌‌‌‌صورت‌های حاشیه خارجی و حاشیه داخلی می‌باشد.
بطورکلی پهنای حاشیه‌های دو طرف فرش شامل: ساده بافی، حاشیه‌کوچک، حاشیه بزرگ و طرّه جمعاً معادل یک سوم عرض فرش می‌باشد.

حاشیه کوچک

در بحث بخش‌های مختلف فرش ، حاشیه کوچک مطرح است که به دو قسمت حاشیه کوچک داخلی و حاشیه کوچک خارجی تقسیم می‌شود. این حاشیه از نظر پهنا معادل ½ حاشیه بزرگ بوده و رنگ آن با حاشیه بزرگ متفاوت است.

حاشیه بزرگ

این حاشیه پرکارترین قسمت فرش بوده و جلوه بیشتری در فرش دارد.‌
این حاشیه بین حاشیه‌های کوچک قرار می‌گیرد.

طرّه

پهنای باریکی که در طرفین حاشیه کوچک قرار می‌گیرد و دارای نقش‌های ساده و تکراری می‌باشد.
نقش حاشیه پهن با استفاده از نقوش متن و به صورت هندسی یا گردان ‌‌‌ترسیم می‌شود.
از نظر ‌‌‌‌‌اندازه برابر با مجموع حاشیه‌های کوچک می‌باشد.
از نظر طرح و رنگ هماهنگ با فرش می‌باشد.

بخش‌های مختلف فرش – متن (زمینه)

به داخلی‌‌‌ترین قسمت فرش که بیشترین مساحت فرش را تشکیل می‌دهد متن می‌گویند.با توجه به نوع طرح از قسمت‌های مختلف تشکیل شده است.

در نقشه‌های لچک‌و‌‌‌ترنج، متن از قسمت‌های زیر تشکیل شده است

ترنج

در بحث بخش های مختلف فرش ، به گل وسط فرش ‌‌‌ترنج می‌گویند.‌ ‌‌‌‌به ‌‌‌‌‌‌صورت‌های دایره، ‌بیضی و لوزی‌‌‌ ترسیم می‌شود و به ‌‌‌ترنج دایره‌‌ای،‌‌‌ ترنج‌خورشیدی و … معروف است. برای تزئین اطراف ترنج از گلوله‌ها، سر‌‌‌ ترنج و کلاله‌هایی که به ‌‌‌‌‌‌صورت‌های متفاوتی تزئین شده‌اند، استفاده می‌شود. در بعضی از نقشه‌ها برای تزئین مرکز فرش از دو یا سه ‌‌‌ترنج که در میان هم طرح می‌شوند، استفاده می‌شود که به‌ این نوع ‌‌‌ترنج،‌‌‌ ترنج مداخل می‌گوییم.

لچک

به مثلث‌های چهارگوشه زمینه فرش، لچک می‌گویند.از نظر طرح معمولأ متناسب با ‌‌‌ترنج می‌باشد ولی در بعضی موارد می‌تواند طرحی متفاوت با ‌‌‌ترنج داشته باشد. اگر لچک‌های چهارگوشه فرش آنقدر بزرگ باشند که به هم متصل شوند و همانند طرّه زمینه را در برگیرند به آن لچک طرّ‌‌‌‌‌‌ه‌دار می گویند.

فرش دستباف خراسان شمالی، معرفی طرح‌ها و کانون‌های بافت

فرش دستباف خراسان شمالی، از فرش‌های دستباف مطرح کشور بوده و از تنوع تولید مختلفی برخوردار است.
استان خراسان شمالي هم اكنون با دارا بودن 10.000 دار قالي بافي و حدود  25000 بافنده فعال ( حدود 3% جمعیت ).
و توليد و صادرات بيش از صدها هزار متر مربع، يكي از مراكز مهم توليدكننده فرش دستباف و ديگر دستبافت‌هاي داري است.

توليدات فرش دستباف استان شامل:

انواع قالي و قاليچه، پشتي
قالي و قاليچه‌هاي اصيل تركمن تمام پشم، چله ابريشم، تمام ابريشم و انواع تزئينات، پرده اي و جانمازي و …
فرش دستباف بلوچ شامل انواع قاليچه‌ها و جانمازي
و نيز انواع قالي و قاليچه‌هاي تجاري با طرح‌هاي مختلف
و همچنین كناره، جوال، خورجين، توبره، كيف، نمكدان و انواع تزئينات اصيل كردي

تنوع محصول از مزيت‌هاي توليدات فرش استان خراسان شمالی

از مزیت تولیدات فرش دستباف خراسان شمالی، تنوع محصولات مي‌باشد.
به صورتي كه با توجه به سكونت و همنشيني اقوام كرد، ترك، تركمن، بلوچ و …و گوناگوني دست بافته‌هاي آنان
استان داراي مجموعه‌اي از محصولات با نوع تركيب‌بندي در طرح و نقش، توليد، مصالح، ابزار و … است.

مراكز مهم قاليبافي و محل تمركز قاليبافان در سطح استان

شهرستان بجنورد، بخش مركزي و حومه آن و روستاهاي جرگلان، اسفيدان، چناران، نوده چناران، جمي، پيغو، درتوم، ملكش، حصار حسيني، محمدعلي پهلوان، رختيان، گريوان و … .
و در شهرستان شيروان روستاي خانلق، زوارم، باداملق، فجرآباد، اسطرخي، عبدآباد، فجرآباد، زيارت و … .
و در شهرستان اسفراين روستاي كلات، سست، صفي آباد، بام و نوده، شور، سرچشمه، فرطان، قاضي، قلعه سفيد، كوشكي،‌ ايرج، چهار برج، محمودي، اردوغان و … .
و در شهرستان جاجرم، مناطق ايور و درق و ملاويس و …
و در شهرستان فاروج به مناطق رستم آباد و تيتكانلو اشاره نمود.

انواع فرش دستباف خراسان شمالی

فارسی بافت

ویژگی بافت: دار زمینی و دار ایستاده، ساده بافی یا گلیم بافی، گرة فارسی (نامتقارن)، رجشمار 20 تا 80

مواد اولیه: ابریشم، پشم، پنبه، کرک

طرح: از جمله: جلیلی (با نقوش هندسی) ـ سه قاب ـ قاب ترکمنی یا پنجه عقابی ـ فیل پا ـ محرابی ـ پرک تاکی (از نقشه های عشایر بلوچ تربت حیدریه) ـ امام قلی ـ علی میرزایی ـ سماوری ـ لاک پشتی ـ گلدانی (شکسته) ـ نقشه حوضی (نام محلی: فاطمه خانوم) ـ نقش حوضی (منات)

رنگ و رنگرزی: قرمز روناسی پررنگ ـ لاکی (قرمزدانه) ـ لاجوردی ـ آبی ـ کرم (از کاه) ـ سورمه ای ـ آبی (ماستی ـ دوغی) ـ فیروزه ای (از نیل) ـ نخودی ـ نارپوستی (از پوست انار) ـ قهوه ای روشن ـ ماشی متمایل به زرد (از پوست گردو) ـ سبز متمایل به زرد ـ اُکر ـ سفید خرمایی (از پوست گردو) ـ شتری (پشم خود رنگ)

 ترکی بافت

ویژگی بافت: تمام ابریشم دو رو ، ابریشم مرغوب  ، گرة ترکی ،  رنگ در روستا به شیوة سنتی ، دار عمودی

رنگ: تند و گرم مانند لاکی، روناسی، سبز، نارنجی

قالی ترکمن خراسان شمالی

ویژگی بافت: تک رو ، در بیشتر موارد تار و پود از پشم، دار افقی و برای بافت های ظریف ، دار عمودی و تار و پود پنبه و ابریشم بکار می رود.

طرح: گل های کوچک تکراری ترنج ترنج ـ ساندیق ـ خارچین گل ـ غزال گز ـ قیزیل ایاق بخارا و هراتی.

گل های ترکمنی: فیلپی گول ـ چمچمه ـ کجبه ـ گولی گول ـ دغا ـ سکیز کله ـ سکیز قاپی ـ چرخ پلک ـ آیناگل ـ آت ایاقی ـ ساور گل ـ تکه گل و …

رنگ: سورمه ای ـ شیری ـ سرخ ـ سفید و شتری.

قالی جرگلان خراسان شمالی

پشتی های ترکمنی: تار و پود و پرز پشم ، قرمز تیره ـ روناسی ـ آبی ـ سبز و شتری

قالیچه: چلة ابریشم ،گرة ترکی ، تخت باف ، گلیم بافی حاشیة فارسی

تمام ابریشم دو‌رو: رجشمار 50 تا 70 ، الگوی طراحی واگیره از طرح های قفقازی ـ افغانی، انسی و قوچان

تمام پشم: رجشمار 30 تا 40 ، رنگ های گرم و تند قرمز (لاکی)، سورم ای، مشکی، سبز، آبی، زرد، نارنجی

طرح: ذهنی بافی

انواع طرح در فرش دستباف خراسان شمالی

طرح شاه عباسی

طرح‌هاي شاه‌عباسي در فرش دستباف خراسان شمالی
بر پايه گل و بوته‌هاي ويژه‌اي كه به نام «گلهاي شاه‌عباسي» مشهورند شكل گرفته‌اند.
اين گل‌ها همراه با اسليمي‌ها، ختايي‌ها و ديگر نقش مايه‌هاي رايج در نقوش فرش، نگاره‌هاي اصلي را در حاشيه و متن فرش به وجود مي‌آورند.
طرح هاي شاه‌عباسي گونه‌هاي مختلفي دارند كه برخي از آنها عبارتند از:
شاه عباسي لچك و ترنج، شاه‌ عباسي تصرفي، شاه ‌عباسي افشان و شاه‌عباسي طره‌اي.

• طرح شاه عباسي لچك و ترنج

اين طرح از ديرباز براي تزئين جلدهاي چرمي و كتابهاي قديمي به كار مي‌رفته و از اصالت ويژه‌اي برخوردار است.
فرش‌های با اين طرح داراي ترنجي مياني به شكل دايره يا لوزي هستند كه دو «سرترنج» در بالا و پايين و گاه طرفين نيز آنرا احاطه مي‌كند.
چهار گوشه زمينه مياني و متن فرش را نيز چهار نقش يكسان به نام «لچك» كه معمولاً يك چهارم ترنج مياني است، تزئين مي‌كند.
پاره‌اي از طرحهاي شاه‌عباسي لچك هاي 4 گوشه را ندارند كه به آنها «شاه‌ عباسي ترنج دار» گفته مي‌شود.

• طرح شاه عباسي افشان

طرح شاه‌عباسي افشان، ترنج‌ مياني و لچكهاي 4 گوشه را ندارد.
سراسر متن فرش را برگ ها و گل‌هاي اسليمي و ختايي به همراه خطوط مدور و كماني پر مي‌كند.

• طرح شاه عباسي طره‌دار

اين طرح داراي ترنجي ظريف در وسط است.
ويژگي اين نقش، طره‌اي است كه به صورت سلسله اي گرداگرد متن آمده است.
به بياني ديگر در اين گونه طرحها، لچك برخلاف معمول از يك چهارم ترنج تشكيل نشده بلكه به صورت طره سراسر متن را دور زده است.

• طرح شاه عباسي تصرفي

اين طرح با دخل و تصرف‌هايي در ساختار كلي طرح شاه عباسي به وجود مي‌آيد.
براي نمونه حذف لچك‌ها و استفاده از نيم ترنج‌هايي در اضلاع متن فرش و برخورداري از قاب‌ها و كتيبه‌هاي تزييني به طور قرينه در اضلاع جانبي و تغييراتی از این دست.

طرح اسليمی

در طراحي فرش به مجموعه‌اي از اشكال تزييني ويژه‌ كه شبيه دهان باز مار هستند، «اسليمي» گفته مي‌شود.
گروهی اسليمي را ريشه‌گرفته از واژه «اسليم» به معني «جوانه» دانسته‌اند كه چندان دور از ذهن نيست.
و گروهي نيز ريشه اين واژه را از كلمه «اسلام» مي‌دانند. هرچند كه طرح‌هاي اسليمي پيش از ورود اسلام به  ايران نيز به كار مي‌رفته است.
طرح‌هاي اسليمي بيشتر در مناطق مركزي ايران مانند اصفهان استفاده مي‌شود.
خود انواع مختلفي دارد كه اسليمي دهان اژدري، اسليمي ماري و اسليمي شكسته از آن دسته‌اند.

طرح گلدانی

در اين طرح، شكل گلداني مزين به شاخه‌هاي گل، عنصر اصلي و غالب را تشكيل مي‌دهد.
در اندازه‌هاي مختلف (گاهي بزرگ و به صورت واحد و گاهي كوچك و در رديفهاي موازي) تمامي زمينه‌ فرش را پوشش مي‌دهند.
طرح گلداني از ديرباز در ميان فرش بافان قم، تبريز، كاشان، آباده و كردستان مقبوليت فراواني داشته است.
و خود انواعي دارد كه گلداني محرابي، گلداني ظل السلطان، گلداني حاج خانمي و گلداني تكراري از آن جمله‌اند.

• طرح گلداني ظل السلطان

طرحي است گلداني كه در دو طرف آن به جاي دسته‌گلدان، نقش پرنده كار مي‌شود و از درون گلدان نيز گلهاي فراوان روييده است.

• طرح گلداني حاج خانمي

طرحي گلداني  است كه بيشتر در ميان قشقايي‌ها رايج است و درشيراز به آن «نقش ناظم» مي‌گويند.
قاليچه‌هاي داراي اين طرح را «ناظم كشكولي» مي‌خوانند.
از ويژگي‌هاي مهم اين طرح رعايت دقيق تناسب ها و نيز اندازه و ابعاد نگاره‌هاي مشابه و مكرر در سراسر طرح است.
گويا اصطلاح حاج خانمي از نام «حاج خانم جهان آرا بي بي» گرفته شده است كه تلاشي ارزنده در احياي هنر فرش بافي قشقايي داشته است.

طرح بته(بته جقه)

درباره ريشه نقش مايه بته نظرات گوناگوني مطرح شده است.
شباهت اين نقش با شعله مقدس آتش زرتشتيان، ميوه كاج، قطره‌آب، سرو، شاخه نخل، پرنده مهر و… ديدگاههاي متفاوتي را درباره منشاء بته ايجاد كرده است.
نقش مايه بته در طرحهاي فرش در اندازه‌ها و شكلهاي گوناگوني به چشم مي‌خورد.
گاهي چنان بزرگ است كه چند بته براي پوشش سطح فرش كفايت مي كند.
اما در بيشتر موارد به اندازه‌هاي كوچك در رديفهاي موازي در متن فرش و يا به دنبال هم در حاشيه آن ديده مي‌شود كه گاهي در سبك شكسته نيز استفاده مي‌شود.

انواع طرح در فرش دستباف خراسان شمالی – طرح ماهی درهم(هراتی)

از آنجا كه نخستين نمونه‌‌هاي اين طرح در هرات به دست آمده است، به اين طرح «هراتي» نيز مي‌گويند.
طرح ماهي درهم از دو نگاره ماهي و يك گل در ميان آنها تشكيل شده است.
در برخي مناطق غربي ايران، گل مياني در وسط يك لوزي قرار دارد و چهار ماهي يا چهار برگ خميده همانند خميدگي كمرماهي در كناره بيروني چهار ضلعي لوزي بافته مي‌شود.
استان مركزي، خراسان، همدان، بيجار و سنندج جايگاه اصلي طرح ماهي درهم به شمار مي‌آيند.

انواع طرح در فرش دستباف خراسان شمالی – طرح درختی

نقش گياهان و درختان به دليل مقدس بودن آنها نزد ايرانيان باستان، همواره مورد توجه قاليبافان بوده است.
امرزه نيز نقش درختي همچنان در بسياري از نقاط ايران بافته مي‌شود.
طرح درختي برپايه عنصرهاي مورد استفاده در آن به نقش‌هاي گوناگوني تقسيم مي‌شود.
طرح حيوان‌دار (جانوري)، سبزيكار (آب نما)، ترنج‌دار، سروي، سراسري و لچك‌وترنج از آن جمله‌اند.

• طرح درختي حيوان‌دار

در اين طرح در ميان شاخ و برگهاي درختان، پرندگاني به چشم مي‌خورند و در پاي درختان نيز حيواناتي در حال چرا و استراحت ديده مي‌شوند.

• طرح درختي شكارگاه

اگر در متن و حاشيه طرح درختي، شكارچياني سوار بر اسب و يا پياده در حال صيد ديده ‌شوند، طرح درختي به شكارگاه موسوم مي‌شود.

• طرح درختي سبزيكار

اگر در ميان فرش، بركه آبي كه معمولاً با رنگ فيروزه‌اي مشخص شده‌است ديده شود، طرح فرش را درختي سبزيكار يا آب نما مي‌خوانند.
در اين طرح شكل كلي درخت ترسيم نشده و شاخه‌ها و ساقه‌هاي پرگل درختان هستند كه عناصر غالب و اصلي طرح را تشكيل مي‌دهند.

انواع طرح در فرش دستباف خراسان شمالی – طرح ‌‌بندی(واگیره‌ای)

اگر نقش مايه‌ يا نقش كوچكي از طرح در متن فرش در جهت هاي طولي و عرضي تكرار شده باشد، طرح را بندي مي‌نامند.
معروفترين طرحهاي بندي عبارتنداز:
بندي ورامين (ميناخاني)، بندي اسليمي، بندي بازوبندي (شيرشكري)، بندي كتيبه‌اي و بندي شاخ گوزن حيوان‌دار

• طرح بندي ميناخاني

طرح ميناخاني از جمله طرحهاي يكنواختي است كه تمام متن فرش را مي‌پوشاند.

• طرح بندي اسليمي

در اين طرح نگاره‌ها و خطوط اسليمي به هم پيوسته و با تركيب گل هايي همچون ختايي و يا شاه‌‌عباسي زمينه فرش را پر مي‌كند.

• طرح بندي بازوبندي

نام اين طرح از تزيينات بازوبندها و كمربندهايي مي‌آيد كه ايرانيان در گذشته به پهلوانان و ورزشكاران هديه مي‌كردند.
نقش قاب ها و نقاشي‌هاي اين هديه‌ها منبع الهام طراحان فرش بوده و با تكرار اين نقش‌ها، فرش هايي زيبا عرضه شده‌است.

• طرح بندي كتيبه‌اي

در اين طرح قاب هاي هندسي شكل چند ضلعي مزين به گلهايي به چشم مي‌خورند كه گاه دو قاب با يك گل چندپر و گاه با يك پاره‌خط به هم پيوسته‌اند.

• طرح بندي شاخ گوزن حيوان‌دار

شاخ پرپيچ و خم گوزن از پايه‌هاي اصلي تشكيل دهنده طرح بندي شاخ گوزني است.
در متن اين گونه طرحها، گلهاي طراحي شده با برگ‌ها و غنچه‌هايشان به وسيله نقشي كه بي‌شباهت به شاخ پرپيچ و خم گوزن نيست، محدود مي‌شوند و گلهاي طراحي شده به تناوب در سرتاسر متن وبه طور قرينه قرار مي‌گيرند.
در طرح‌بندي شاخ گوزن حيوان‌دار، حيوانات بسيار كوچك و ظريفي مانند آهو و گوزن در جاي‌جاي متن و كنار گلها ديده مي‌شوند.

انواع طرح در فرش دستباف خراسان شمالی – طرح محرمات(راه راه)

در صورتي كه متن فرش به نوارهايي با عرض مساوي و با رنگهاي مختلف و مزين به نقش مايه‌هاي كوچكي تقسيم شود به طوري كه زمينه فرش به صورت راه راه به نظر آيد، به آن طرح محرمات مي‌گويند.

انواع طرح در فرش دستباف خراسان شمالی – طرح افشان

در طرح افشان خبري از قالبهاي مرسوم براي جداسازي نقوش در فرش نيست و لچك و ترنج و بند و… وجود ندارد.
اجزاي تشكيل دهنده طرح به صورت پراكنده ولي با فواصل منظم از هم قرار دارند.
طرح افشان بنا بر استفاده از گلها و گياهان و حيوانات به انواع مختلفي تقسيم مي‌شود كه از آن جمله‌اند:
افشان اسليمي، افشان ختايي، افشان بندي، افشان شاه ‌عباسي و….

انواع طرح در فرش دستباف خراسان شمالی – طرح لچک ترنج

طرح لچک ترنج طرحی است معروف و زیبا و بسیار رایج.
این طرح از مکتب شاه عباسی به این سو در قالی بافی مناطق مختلف کشورمان توسعه پیدا کرده است.
منشا این طرح به نقوش گلستان و طرح‌های باغی در قالی ایران بر‌می‌گردد.
البته برخی معتقدند که اصل این طرح ابتدا بر روی جلد قرآن‌ها و کتب نفیس دیده شده است.
و از آن جا مورد توجه طراحان قالی قرار گرفته و با رعایت اصول و ضوابط مربوطه به قالی ایران راه یافته است.

انواع طرح در فرش دستباف خراسان شمالی – طرح شخصيتها و آثار تاريخي

شكل اساسي اين طرح‌ها را همانگونه كه از نام آنها برمي‌آيد، مناظري از ابنيه و تصاويري از شخصيتهاي معروف تشكيل مي دهد.
تصاوير پادشاهان افسانه‌اي، پهلوانان باستاني، شخصيتهاي سياسي دنيا، بناهاي كهن همچون تخت جمشيد و… از اينگونه طرحها هستند كه در فرش نقش بسته‌اند.

انواع طرح در فرش دستباف خراسان شمالی – طرح گل فرنگ

عناصر تشكيل دهنده اين طرح، گلهاي سرخ با گلبرگهاي منظم پنج تا هشت‌پر به صورت دسته گل هستند.
كه در سراسر زمينه فرش تكرار شده‌اند.
گلفرنگ گاهي درون گلدان و گاهي بدون آن طراحي مي‌شود
و گلفرنگ بيجار، ترنج ‌دار، بازوبندي، دسته‌ گل و مستوفي و… از گونه‌هاي آن هستند.

• طرح گلفرنگ مستوفي

واژه مستوفي، لقبي بوده است كه شاهان قاجار به منشي‌ها و كارگزاران خود اعطا مي كرده‌اند.
بافت اينگونه طرحها كه در اراك، تبريز و بيجار متداول است
به يكي از مستوفيان دوره قاجاريه كه احتمالاً سفارش دهنده آن بوده نسبت داده مي‌شود.
پايه اين طرح را لوزي‌هايي در تركيب گلفرنگ‌ها و شاخه‌هاي زينتي تشكيل مي‌دهند.
و گاهي نيز خطوط اسليمي را براي آرايش مضاعف دسته گلها به كار مي‌برند به گونه‌اي كه دسته‌ گلهاي فرنگ را به هم پيوند مي‌دهند.

• طرح گلفرنگ لچك و ترنج

در اين طرح گرداگرد ترنج مركزي را اغلب دسته‌اي از گلهاي سرخ و گلدانهاي گلفرنگ فرا مي‌گيرد.
تمايز كامل نقش و رنگ لچكها از طرح و متن، فضايي بيضي شكل را به وجود مي‌آورد كه ترنج مياني در آن خودنمايي مي‌كند.
حاشيه‌هاي بزرگ در اين طرح، كمابيش نقوش و رنگهاي متن اصلي را بازتاب مي‌دهد.

انواع طرح در فرش دستباف خراسان شمالی – طرح اقتباسی

در اين گونه از طرح‌ها، طرح‌هايي از مناطق فرش بافي مجاور ايران كه روزگاري جزيي از خاك ايران بوده‌اند همچون تركيه، قفقاز، افغانستان و… گرفته شده و با تغييراتي مورد استفاده قرار مي‌گيرند.

• طرح اقتباسي قفقاز

نقش اينگونه طرح ها با اقتباس از نقوش سنتي قفقازي، در زمره دسته فرش‌هاي ذهني بافت ايلياتي است.
كه بيشتر در شمال شرقي ايران و در منطقه تركمن صحرا توليد مي‌شود.

• طرح اقتباسي گوبلن

نقش‌هاي اين طرح پر از گلهاي پنج پر و هشت پر (گلفرنگ) است وبي شباهت به گوبلن هاي فرانسوي نيست.
معمولاً كف اين طرحها ساده است و حاشيه اصلي هميشه از خطوط صاف و مستقيم پيروي نمي‌كند.

انواع طرح در فرش دستباف خراسان شمالی – طرح تلفيقي

هنرمندان با الهام از نقوش گوناگون و تلفيق نقش مايه‌هاي موزون آنها با يكديگر
نقشهاي بديعي را مي‌آفرينند كه به طرحهاي تلفيقي موسومند.
اين طرحها از الگو و رنگهاي خاصي پيروي نمي‌كنند و انتخاب آنها به سليقه طراح و نقاشي بستگي دارد.
به گونه‌اي كه گاه طرحهاي بته‌جقه، گلفرنگ، قابها، كتيبه‌ها و گلدانها در يك فرش گردهم مي‌آيند.
طرحهاي تلفيقي انواع گوناگوني دارند و شامل:
شاخه پيچ ترنج دار، سلسه‌اي ترنج دار، لچك ترنج گلداني، بند اسليمي، ترنجي دسته‌گل، ترنجي كف ساده و…. از آن جمله‌اند.

برای خرید فرش دستباف به چه نکاتی توجه کنیم؟

عوامل زیادی می‌تواند تعیین‌کننده قیمت فرش دستباف باشد.
در زیر به نکات مهم در خرید فرش دستباف و اینکه چگونه فرش دستباف خوب را بشناسیم اشاره شده است.
جهت اطلاعات بیشتر می‌توانید به تشخیص فرش دستباف خوب، سالم، نفیس، زیبا و باقیمت در بخش بانک اطلاعات مراجعه فرمایید.
توجه داشته باشید هر یک از عوامل مؤثر در کیفیت فرش که در زیر اشاره می‌شود می‌تواند تأثیر بسزایی در قیمت قالی داشته باشد.

• جنس نخ و تارو پود
• ریزبافی و درشت‌بافی
• تقارن رنگ در اشکال بافته شده
• هماهنگ بودن نقش زمینه با حاشیه
• نقشه و هماهنگی قرارگرفتن رنگ‌ها در کنار هم
• کامل بودن اشکال طرح در متن فرش و ناتمام نماندن طرح
• تقارن طرح
• دورگه ‌نبودن زمینه
• عدم کم‌بافی
• عدم دیده شدن پود
• عدم پوسیدگی و رفو شدگی
• عدم شکستگی گل قالی
• نداشتن کیس
• نداشتن سره
• نداشتن شانه

مزیت خرید فرش دستباف نسبت به فرش‌ ماشینی

دوام طولانی و کیفیت بالا
پشم در برابر آتش مقاوم می‌باشد .
دارای پرز های بسیار نرم و راحت هستند و به راحتی با یک تشک نرم برابری می‌کنند.
یکی از مزایای خرید فرش دستباف این است که
در صورتی که دچار آسیب شوند می‌توان آن را ترمیم کرد.
پشم، رنگ طبیعی را به خوبی جذب می‌کند
و در آخر یک رنگ درخشان را دربافت فرش خواهیم دید.
توجه داشته باشید که به دلیل استفاده از پشم و ابریشم و پنبه به عنوان مواد اولیه در قالی‌دستباف
هیچگاه شاهد تولید الکتریسیته ساکن از این کفپوش نخواهید بود.
قالی‌دستباف تنها کف‌پوش موجود است که بر اثر پا‌خوردن، نور و شست‌وشو
زیبایی‌های آن مضاعف گردیده و هیچ‌گاه چشم نوازی خود را از دست نمی‌دهد.
در ساخت فرش‌دستباف از پشم، تاروپود و منسوجات حیوانی و طبیعی مثل:
پشم بز، پشم گوسفند و… استفاده می‌شود. لذا برای سلامتی مضرر نخواهد بود.
در فرش‌های ایرانی دستباف، هر گره به صورت اختصاصی بافته می‌شود
و به یک ریسمان پایه متصل می‌شود. در بیانی دیگر فرش‌های دستباف، گره‌های واقعی اختصاصی هستند.
اما گره‌هایی که توسط فرش‌ماشینی ساخته می‌شوند، در واقع گره واقعی نیستند.

ویژگی های برجسته فرش دستباف و تابلو فرش دستباف ایرانی

از گذشته تاکنون خرید فرش های دستباف ایرانی به دلایل زیر سفارش شده است:

1.    استفاده از مواد طبیعی در بافت قالی دستی ایرانی، به هیچ عنوان حساسیت به وجود نمی آورد و الکتریسیته ای از آن ساطع نخواهد شد.

2.    هر چه از عمر قالی می گذرد از زیبایی آن کاسته نشده و بر ارزش آن افزوده خواهد شد.

3.    بر خلاف فرش های ماشینی، فرش دستی در تابستان خنک و در زمستان گرم است.

4.     رنگ های درخشان و هماهنگ فرش دستبافت ایرانی، موجب آرامش روحی شما و خانواده تان می شود.