قالی ترکمن – در طرح های متنوع و سنتی- کد 4/6

قالی ترکمن گونه‌ای قالی و از صنایع دستی همین خطه
است که امروز و در گذشته تولید می شده است.
ترکمن‌ها اصالتا گروهی از ترکان آسیای میانه هستند که از سال‌ها پیش
در شرق دریای خزر تا رود جیحون به گونهٔ چادرنشینی زندگی می‌کردند.
مارکوپولو، جهانگرد ایتالیایی، در شرح سفر خود به آسیای شرقی ضمن تعریف از
اسب‌های ترکمنی از فرش‌های ظریف و زیبای آن‌ها نیز یاد می‌کند.

ساختار قالی ترکمن

تار و پود قالی های ترکمنی در بعضی از موارد از پشم است
و آنها از پشم گوسفندان خود برای بافتن چنین فرش هایی استفاده می کنند.
قالی ترکمن را زنان بر روی دار افقی و در درون چادر می بافند،
در نتیجه بافت قطعات کوچکتر، رواج دارد.
نوع گره قالی های ترکمنی هم ترکی و هم فارسی است.
بیشتر قالی های ترکمن از نوع درشت باف هستند ولی در ایل تکه
که بیشتر از ابریشم استفاده می کنند، ریز بافی تا حد رجشمار ۴۰ و ۵۰ دیده می شود.

طرحهای رایج قالی ترکمن

نقشه های ترکمنی اصیل همه تکراری هستند،
یعنی از تکرار یک یا چند نقشمایه شکل می گیرند.
جان تامپسن ویژگی نقوش قالی ترکمن را اینگونه توصیف می کند:
« ویژگی بافت ترکمن «گل» است.
اغلب نظریه ها می گویند که نقش های قالی ترکمن نشانه چیزی است،
از جمله نظام آبیاری و مزارع، چادرهای یک اردو، و انواع گل.
نقش های تمرکز یافته از جمله نیلوفر آبی، شقایق، ابر، موج و
نمونه های دیگر رایج هنری از شرق به هنر آسیای مرکزی راه یافته اند.
آنها را از قرن نهم هجری (پانزدهم میلادی) در قالی ترکمن و
از قرن دهم هجری (شانزدهم میلادی) در قالی های ایرانی می توان دنبال کرد.

گل

گل ترکمنی همان ترنج ایرانی است و در نقشه ی قالی های ترکمنی تکرار می شود.
اکنون گل های ترکمن دو دسته اند، دسته هایی بسیار شبیه به هم،
به طوری که اگر آنها را با هم مقایسه کنیم، می توانیم به این نتیجه برسیم
که احتمالاً سرچشمه ی همه ی آنها یکی بوده و در ذوق آزمایی های قومی از هم فاصله گرفته اند.

گلهای ترکمن

قالی ترکمن – ترکمنها گلهای اصلی قالی خود را نام‌هایی داده‌اند
که مهم‌ترین آنها و معنی نام آنها مسائل بسیاری را روشن می‌کند.
مهمترین گلها چنین است:
۱- فیلپی‌ گولFilpay gul : ( به معنی کف‌پای فیل قابل مقایسه با چپات استر د رسیستانی به معنی کف پای شتر)
۲- چمچمهCemce : به معنی چمچه یا چمچه چمچه لغت فارسی است به معنی قاشق گود
۳- کجبهKejebe : به معنی کجاوه و گرفته از تلفظ بسیار قدیم واژه یعنی کجابه
۴- گولی‌گولgulli gul : به معنی نقش گل گلدار و آن نقش مایه‌یی است دارای گل ریز
۵- دغاdoqa : بمعنی طلسم. در ترکی ریشه ندارد و همان دغاست
۶- سکیزقاپیSekiz qapi : بمعنی هشت در. ترجمه نادرست هشت‌بر است.
۷- سکیزکلهSekiz Kelle : به معنی هشت‌کله
۸- چرخ‌پلکCark Palak : به معنی چرخ فلک
۹- آینا، آیناگل: ayna gol : به معنی نقش آینه
۱۰- آت‌ایاقی at ayaqi : پای اسب به تقلید ا زفیلپی‌گول

اكنون به معرفی چند نمونه ازنقشهای قالی های تركمن می پردازیم:

قالی ترکمن – نقش قفسه گؤل :
این نقش نمادی از لانه پرنده ای است.
این كلمه در اصل قفسماق بوده یعنی حصار كشیدن به دور چیزی،
زیرا پرنده با كمك خار و خاشاك اطراف لانه خود را محصور می كند و این نقش لوزی مانند
در حقیقت نماد آشیانه ای است كه پرنده در آن تخم گذاشته و جوجه هایش نیز در اطراف،
سر از زیربال مادر بیرون آورده اند و در دوطرف لوزی،
سر پرنده مادر نشان داده شده كه اطراف را می پاید.

نقش مارگل:
مار در زبان تركمنی به معنی مرو بوده و سالیان درازی است كه این نقش بافته می شود.
پس از ظهوراسلام و گسترش آن در آسیای میانه، مذهب بر اندیشه ابداع‎كننده اثر گذاشت،
از آنجا كه اسلام به تصویر درآوردن بودنی های زنده را نهی می كرد،
به این فكر افتادند كه از نقش قوچ فقط به نشان دادن شاخهایش اكتفا كنند.
یا از نقش شتر، تنها اثر پنجه اش را بر خاك دشت نشان دهند.
به همین دلیل مارگل، كوشك دوانی یا اثر پای بچه شتر خوانده می شود.