صنایع دستی مسی و ظروف مسی – کد 1/1

مسگری یکی از صنایع دستی بسیار قدیمی در کشور است. از دیرباز اشیاء و ظروف مسی در موزه‌های مختلف مشاهده می‌شوند. وقتی نام مس به زبان می‌آید، ناخودآگاه پس از آن نام شهر‌هایی مانند زنجان، قزوین و اصفهان هم بر زبان جاری می‌شود.

این فلز و این شهر‌ها سال‌هاست که نام‌شان به هم گره خورده است. در زنجان، اصفهان، قزوین و کرمان ظروف مسی به صورت عمده در انواع مختلف و با کاربرد‌های گوناگون تولید می‌شود. زنجان و کرمان دارای معادن مس هستند. وجود این معادن، دسترسی به فلز مس را در این شهر‌ها آسان‌تر کرده و در نهایت قیمت تمام شده این محصولات نیز کمتر می‌شود.

تولید انواع ظروف و وسایل مصرفی مسی که امروزه از صنایع دستی زنجان و اصفهان محسوب می‌شود، نزدیک به یک دهه است که دوباره طرفداران بسیاری پیدا کرده است. ظروف مسی از گذشته حضوری پررنگ در آشپزخانه ایرانی داشتند. آفتابه و لگن مسی، از قدیمی‌ترین وسایل مسی در خانه‌های ایرانی است. با مرور زمان، اما اوضاع تغییرکرد. روی آوردن به تفلون و چدن، مدتی مس را از گردونه رقابت خارج کرد.

حالا چند سالی است که از مزایای استفاده از مس زیاد گفته می‌شود. ضمن اینکه تولید کنندگان این گروه از صنایع دستی هم، تغییرات بسیاری در تولیدات خود ایجاد کرده‌اند. وسایل و ظروف مسی روز به روز متنوع‌تر و کاربردی‌تر شد. با توجه به استقبال دوباره مردم از ظروف مسی، نه تنها در ایران بلکه در دیگر کشورها، این صنعت جان تازه‌ای گرفته است.

قیمت مس به واسطه تولید انبوه کمی کاهش پیدا کرده است. حالا باز هم این ظروف جایگاه قدیمی خود را پیدا کرده‌اند. در آشپزخانه‌ها دیده می‌شوند و یادآور خانه‌های مادربزرگ‌ها هستند.

اینکه گفته می‌شود غذا در ظروف مسی خوشمزه‌تر است، تا حدودی دلایلی محکم دارد. مس دما را در کف ظرف یکسان پخش می‌کند. به همین دلیلی تمام غذا حرارتی یکسان دارد و به یک اندازه پخته می‌شود. این فلز رساناست و باعث کوتاه شدن زمان پخت می‌شود. چون زود گرم شده و باعث جاافتادن غذا می‌شود. البته کار فقط به ساخت ظروف بزرگ منتهی نمی‌شود. صنایع دستی ظریفی هم با مس این روز‌ها تولید می‌شود. انواع قاشق، لیوان، قندان، قهوه‌جوش و … از آن جمله‌اند.

مهم‌ترین آفت ظروف مسی رطوبت است. مس در مکان‌های نمناک آسیب می‌بیند. بخار حمام، آب لیمو و سرکه باعث سوراخ شدن مس می‌شود. مشکل استفاده از مس این است که این ظروف زود اکسید می‌شود. به همین دلیل باید در پخت و پز و شست و شوی آن‌ها بسیار دقت کرد.

پختن غذا‌های ترش، چرب و همچنین غذا‌هایی که به زمان پخت طولانی نیاز دارند در ظروف مسی توصیه نمی‌شود. اکسید شدن باعث آزاد شدن مواد آلی و معدنی مضر برای بدن می‌شود. اگر در پخت و پز با این ظروف همه موارد مراعات شود، مشکلی برای استفاده از آن‌ها نیست. به واسطه تاثیرات مثبت این ظروف بر سلامتی استفاده از آن‌ها در سال‌های اخیر بسیار توصیه شده است.

کار کردن روی مس آسان‌تر از سایر فلزات است. آن را حرارت می‌دهند. به سرعت نرم می‌شود و چکش‌خوار است. به همین دلیل فرم‌دهی به آن آسان است. قابلیت تورق و مفتول شدن دارد. مس فلزی است که می‌توان تزیینات مختلفی نظیر مشبک کاری، قلم زنی، حکاکی و کنده کاری بر روی آن انجام داد.

انواع وسایل و صنایع دستی را می‌توان در هر حجم و ابعادی تولید کرد. هر طرح و شکلی را می‌توان روی آن ایجاد کرد. طرح‌های ایجاد شده روی این ظروف بسیار متنوع است. منابع آن در ایران زیاد است. استخراج آن هزینه زیادی ندارند. همه این عوامل دست به دست هم داده‌اند تا این هنر-صنعت در ایران همواره مورد توجه باشد.

چنانچه از ظروف مسی‌تان سالهاست که استفاده نکرده اید، باید آن‌ها را سفید کنید. مس در حالت عادی قرمز است و با پرداخت سفید می‌شود و در معرض آب و هوا سیاه می‌شود. مراحل سفید کاری به این صورت است که ابتدا آن را با اسید سولفوریک رقیق می‌شویند تا سولفاته هایش از بین برود.

پس از حرارت دادن و زمانی که مس کاملا داغ شد، در مرحله بعدی، نشادر می‌زنند. در آخر قلع را در ظرف مورد نظر می‌ریزند و پنبه کاری انجام می‌شود. این کار نیازمند مهارت بسیار زیادی است و همان فوت کوزه گری به حساب می‌آید. سفید کردن به معنای پوشاندن مس با یک لایه قلع است. قلع بهداشتی‌ترین فلزی است که در صنایع گوناگون کاربرد دارد.

در گذشته و قبل از اینکه کارخانه نورد مس احداث شود تمامی کار‌ها از ابتدا تا انتها بر عهده مسگر بود. مسگر خودش ابتدا مس‌های خام یا قراضه را ذوب می‌کرد. سپس در قالب‌های شمش می‌ریخت و پس از سرد شدن آن‌ها را کوبیده و تبدیل به ورق مس می‌کرد. وقتی که ورق به ضخامت مورد نظر رسید، ساختن ظروف مسی آغاز می‌شود. سپس مسگر تمام هنر و مهارت خود در چکش زدن را بر روی ورقه‌های فلز سرخ شده به کار می‌برد.

چکش زنی روی ظروف مس اصل ریز و منظم است.

قلع داخل ظروف مسی اصل بسیار درخشان است.

ظروف مسی اصل ظرافت و ریزه کاری فراوان دارد.

برای تولید ظروف مسی اصل از ورقه مس با کیفیت و ضخیم استفاده شده است.

رنگ ظروف مسی اصل، سرخ و درخشان است که نشان دهنده خلوص مس به کار رفته در آن است.

رنگ ظروف مسی تقلبی زرد و بدون درخشش است.

یک روش دیگر برای تشخیص ظروف مسی اصل، از روی صدای آن است. فلز مس، فلز نرمی است و اگر به ظروف مسی با کیفیت ضربه بزنید، صدای بم و ضعیفی تولید می‌شود. ظروف مسی تقلبی صدای بلند و تیزی ایجاد می‌کند.

مس از فلزات ضروری برای بدن انسان است. مس سومین ماده معدنی به لحاظ حجم در بدن انسان است. در بدن هر فرد سالم بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلی‌گرم از این ماده وجود دارد. مس به طور طبیعی در غلات کامل، کینوآ، ادویه ها، میوه‌های تازه و خشک و سبزیجات سبز تیره، حبوبات و مغزیجات وجود دارد. نیاز روزانه مردم به مس با توجه به شرایط سنی، جنسیت و وضعیت سلامتی آن‌ها متفاوت است.

مس باعث تقویت پوست، مو و مفاصل می‌شود. سبب ایجاد سلول‌های سالم در پوست شده و پوست‌های خشک و آسیب دیده را ترمیم می‌کند. مس ملانین را در بدن افزایش می‌دهد و باعث رشد و سلامت مو می‌شود. کمبود مس موجب احساس رخوت و کسالت می‌شود.

مس به عملکرد بهتر طحال، کبد و دستگاه گوارش کمک می‌کند. به سلامت قلب و عروق کمک می‌کند. انسداد شریان‌ها را از بین برده و از ایجاد پلاک‌هایی که سبب مسدود شدن رگ‌های خونی می‌شود، جلوگیری می‌کند. مغز را برای تولید میلین تحریک کرده و باعث افزایش سرعت عملکرد مغز می‌شود.

مس باعث بهبود بیماری آرتروز شده و به بازسازی غضروف‌ها کمک می‌کند. با این کار به درمان درد و تورم مفاصل کمک می‌کند. این ماده برای رشد بدن به ویژه کودکان بسیار مهم است. این عنصر در درمان کم‌خونی، که از بیماری‌های بومی ایران است، بسیار نقش دارد. استفاده از ظروف مسی در آشپزی می‌تواند این مشکل را در افراد بیمار رفع کند.

در ایران، قدیمی‌ترین ظروف مسی کشف شده، در مرکز و شمال کشور بوده است. در دوره سلجوقیان، فلزکاری مس بیشتر مورد توجه قرار گرفت. این هنر-صنعت در خراسان، موصل و اصفهان بیشتر مورد توجه قرار گرفت.

در دوره ایلخانی، به دلیل نزدیکی سلطانیه (پایتخت این حکومت) به زنجان، این شهر بسیار مورد توجه قرار گرفت. در این دوره گروهی از هنرمندان چینی به ایران آمدند. به همین دلیل طرح‌هایی از اژد‌ها هم بر این ظروف دیده می‌شود؛ طرح‌هایی که بومی نیستند، اما آثار دست هنرمندان ایرانی‌اند. در این دوره فلزکاری و مرصع‌کاری در زنجان بیشتر از دیگر شهر‌ها انجام می‌شد.

مس و مسگری قدمت زیادی در استان زنجان دارد. امروزه مس به عنوان صنعت دست زنجانی‌ها، پس از یک رکود چند ساله، بسیار پر رونق شده و میدرخشد. استاد کار‌های زنجانی که مدت‌ها بود دست از کار کشیده بودند، دوباره مشغول کار شدند. مسگری‌های سنتی در کنار صنعتی شدن به این کار می‌پردازند. راسته بازار مسگر‌های زنجان از راسته‌های پر سروصدا است. با نزدیک شدن به این راسته، صدا‌های بلند و منظم چکش مسگر‌ها همگان را متوجه خود می‌کند.

ورود نسل‌های جوان به مسگری در زنجان باعث رونق هر چه بیشتر این هنر- صنعت شده است. مس زنجان، مورد توجه گردشگران است و بسیاری از میهمانان از بازار زنجان بازدید و خرید می‌کنند. در حال حاضر مس زنجان دارای رتبه اول در تولیدات صنایع دستی فلزی کشور است.

استاد یداله اسدی متولد سال ۱۳۱۴، استادکار مسگری در شهر زنجان است. در ۱۵ سالگی شروع به آموختن حرفه مسگری کردند. ایشان نزد استاد محمد بهروزی، ۱۲ سال شاگردی کردند. استاد یداله اسدی به مدت ۳۰ سال در زنجان به مسگری پرداختند.

استاد اصغر غنی لو متولد ۱۳۴۷، یکی از استادکاران مسگر در شهر زنجان هستند. ایشان نزد پدرشان، استاد غیبعلی غنی لو حرفه مسگری را آموختند.

در کارگاه‌های تولیدی، ظروف مسی به ۳ روش ماشینی، نیمه چکش کاری شده و کامل چکش کاری شده، تولید می‌شوند.

ظروف مسی ماشینی تماما توسط دستگاه، خمکاری و پرسکاری می‌شوند. هیچ جای چکشی روی این ظروف دیده نمی‌شود. به علت زمان کمتری که برای تولید این ظروف صرف می‌شود، قیمت ارزانتری دارند.

در ظروف مسی نیمه چکش کاری شده، شکل اولیه توسط دستگاه ایجاد می‌شود و توسط ماشین آلات خمکاری می شود. سپس توسط مسگر، چکش کاری شده وطرح و نقش روی آن ایجاد می‌شود. تعداد چکش‌ها در این ظروف کمتر از ظروف مسی کاملا چکش کاری شده است.

ظروف مسی کامل چکش خواری، فقط قالب گیری شده و در بقیه مراحل کاملا ساخته دست مسگران توانا هستند. این ظروف به دلیل صرف انرژی، وقت و دقت مهارت زیاد بسیار با کیفیت و گران قیمت هستند.

در کارگاه‌ها، ظروف مسی در انواع کاربردی و تزیینی تولید می‌شوند. با این فلز گرانبها ظروف مربوط به پخت و پز مانند قابلمه، دیگچه، تابه، دیزی و کتری وقوری تولید می‌شود. ظروف تزیینی مانند آفتابه و لگن، گلدان، سماور مسی، تابلو‌های مسی و زیورآلات مسی نیز طرفداران بسیاری دارد. از دیگر محصولات مسی می‌توان به قهوه‌جوش، پارچ و لیوان، سینی و دیس، قاشق، چنگال و شکلات خوری اشاره کرد.

هرگز در ظروف مسی که لایه پوششی درون آن از بین رفته پخت و پز نکنید. در صورت استفاده، مس اضافی در کبد ذخیره شده و به تدریج باعث از کار افتادن کبد می‌شود.

برای تمیز و براق کردن ظروف مسی نصف لیمو ترش را درون نمک فرو برده و روی ظرف خود بمالید. از آب داغ، شوینده‌های قوی و دارای قدرت سایندگی بالا برای شستشوی ظروف مسی استفاده نکنید.

برای شستشوی ظروف مسی از اسفنج‌های نرم استفاده کنید. برای اینکه ظروف مسی شما زنگ نزند، یک قلم مو را در آب پیاز فرو کرده و روی ظرفتان بمالید.

حرارت موجب تغییر رنگ ظروف مسی می‌شود. مخلوط نمک و سرکه غلیظ را با اسکاچ روی سطح بیرونی که دو رنگ شده بکشید و سپس آبکشی کنید.

از قرار دادن ظروف مسی در ماشین ظرفشویی خودداری کنید و پس از شستشو حتما آن‌ها را خشک کنید. اگر لکه‌ای روی ظروف مسی شما وجود دارد با یک برش پیاز آن را تمیز کنید.