فرش ترکمن دستباف در ابعاد و طرح های متنوع – کد 4/1

فرش ترکمن دستباف گونه‌ای قالی و از صنایع دستی همین خطه
است که امروز و در گذشته تولید می شده است.
ترکمن‌ها اصالتا گروهی از ترکان آسیای میانه هستند که از سال‌ها پیش
در شرق دریای خزر تا رود جیحون به گونهٔ چادرنشینی زندگی می‌کردند.
مارکوپولو، جهانگرد ایتالیایی، در شرح سفر خود به آسیای شرقی ضمن تعریف از
اسب‌های ترکمنی از فرش‌های ظریف و زیبای آن‌ها نیز یاد می‌کند.
ترکمن‌ها به ۵ ایل مهم به شرح زیر تقسیم می‌شوند:

1. گوکلان
2. نوخرلی
3. ارساری
4. یموت
5. تکه

تاریخچه فرش ترکمن دستباف

كهنه ترين و عمده ترين قالیهای ترکمن از قرن نوزدهم میلادی، باقی مانده است.
در عین حال که بافت قالی در بین برخی از قبایل ترکمن تأیید نشده است،
چندین قبیله که قدیمتر، بزرگتر و نیرومند تر از همه هستند قالی می بافته اند.
ایلهای بزرگی چون سالور، تکه (که منشعب از ایل سالور است) ساریک،
یموت و ارساری و چدر از قدیمترین ایلاتی بوده اند که قالیبافی در آنها رواج داشته است
و هر کدام از آنها نقوش مربوط به قبیله خود (توتم) داشته اند.
تاریخ قالی ترکمن انعکاسی از تاریخ این قوم است.
همچنان که در مورد تاریخ هیچ قبیله ای نمی توان با اطمینان سخن گفت،
بیان تاربخ فرش ترکمن نیز خالی از اشکال نیست الگوی کلی قالی ترکمن
نشان از تحولات شدید ندارد، زیرا به صورت نقش های تکراری باقی مانده است.
این نقش ها در ایران بیش از ششصد سال سابقه دارند و
در بسیاری از مینیاتورهای قرن هفتم هجری به بعد منعکس شده اند.
از آنجا که کهن ترین قالی به دست آمده ی جهان نیز دارای نقش های تکراری است،
باید پذیرفت که نقش های ترکمنی در یک مرحله ی ابتدایی باقی مانده اند.

فرش بافی ترکمن

ترکمن‌ها بیشتر در ترکمنستان زندگی می‌کنند و عده‌ای از طایفهٔ یموت
و تعدادی هم از طایفهٔ تکه در ایران زندگی می‌کنند.
قالی بافی در میان مردم ترکمن همانند تمامی مردم فرش باف یک خصیصه و عادت همیشگی است.
یموت‌های ترکمن در فرش بافی استاد و ماهر هستند
و با ذوق بسیار دستبافته‌های با ارزشی می‌بافند.
در میان بافته‌های طایفهٔ یموت، بافته‌های تیره آتابای در درجهٔ اول اهمیت قرار می‌گیرد.
و پس از آن نوبت به دستبافته‌های تیره جعفر بای می‌رسد.
تیرهٔ کوچکی از این طایفه به نام کوگلان‌ها نیز به طور مطلق
در ایران زندگی می‌کنند و بیشتر در کار خورجین بافی هستند.
گروهی از افراد ایل تکه که بعد از انقلاب روسیه به ایران آمده‌اند
بهترین فرش ترکمن را می‌بافند
فرش‌های آنها دو پوده بوده و با گره ترکی بافته می‌شوند.
گاهی تارها را و به ندرت تمام الیاف فرش را از جنس ابریشم انتخاب می‌کنند.

ساختار فرش ترکمن دستباف

تار و پود قالی های ترکمنی در بعضی از موارد از پشم است
و آنها از پشم گوسفندان خود برای بافتن چنین فرش هایی استفاده می کنند.
فرش ترکمن را زنان بر روی دار افقی و در درون چادر می بافند،
در نتیجه بافت قطعات کوچکتر، رواج دارد.
نوع گره قالی های ترکمنی هم ترکی و هم فارسی است.
بیشتر قالی های ترکمن از نوع درشت باف هستند ولی در ایل تکه
که بیشتر از ابریشم استفاده می کنند، ریز بافی تا حد رجشمار ۴۰ و ۵۰ دیده می شود.

طرحهای رایج فرش ترکمن دستباف

نقشه های ترکمنی اصیل همه تکراری هستند،
یعنی از تکرار یک یا چند نقشمایه شکل می گیرند.
جان تامپسن ویژگی نقوش قالی ترکمن را اینگونه توصیف می کند:
« ویژگی بافت ترکمن «گل» است.
اغلب نظریه ها می گویند که نقش های قالی ترکمن نشانه چیزی است،
از جمله نظام آبیاری و مزارع، چادرهای یک اردو، و انواع گل.
نقش های تمرکز یافته از جمله نیلوفر آبی، شقایق، ابر، موج و
نمونه های دیگر رایج هنری از شرق به هنر آسیای مرکزی راه یافته اند.
آنها را از قرن نهم هجری (پانزدهم میلادی) در قالی ترکمن و
از قرن دهم هجری (شانزدهم میلادی) در قالی های ایرانی می توان دنبال کرد.

گل

گل ترکمنی همان ترنج ایرانی است و در نقشه ی قالی های ترکمنی تکرار می شود.
اکنون گل های ترکمن دو دسته اند، دسته هایی بسیار شبیه به هم،
به طوری که اگر آنها را با هم مقایسه کنیم، می توانیم به این نتیجه برسیم
که احتمالاً سرچشمه ی همه ی آنها یکی بوده و در ذوق آزمایی های قومی از هم فاصله گرفته اند.

گلهای ترکمن

ترکمنها گلهای اصلی قالی خود را نام‌هایی داده‌اند
که مهم‌ترین آنها و معنی نام آنها مسائل بسیاری را روشن می‌کند.
مهمترین گلها چنین است:
۱- فیلپی‌ گولFilpay gul : ( به معنی کف‌پای فیل قابل مقایسه با چپات استر د رسیستانی به معنی کف پای شتر)
۲- چمچمهCemce : به معنی چمچه یا چمچه چمچه لغت فارسی است به معنی قاشق گود
۳- کجبهKejebe : به معنی کجاوه و گرفته از تلفظ بسیار قدیم واژه یعنی کجابه
۴- گولی‌گولgulli gul : به معنی نقش گل گلدار و آن نقش مایه‌یی است دارای گل ریز
۵- دغاdoqa : بمعنی طلسم. در ترکی ریشه ندارد و همان دغاست
۶- سکیزقاپیSekiz qapi : بمعنی هشت در. ترجمه نادرست هشت‌بر است.
۷- سکیزکلهSekiz Kelle : به معنی هشت‌کله
۸- چرخ‌پلکCark Palak : به معنی چرخ فلک
۹- آینا، آیناگل: ayna gol : به معنی نقش آینه
۱۰- آت‌ایاقی at ayaqi : پای اسب به تقلید ا زفیلپی‌گول

اكنون به معرفی چند نمونه ازنقشهای قالیهای تركمن می پردازیم:

نقش قفسه گؤل :
این نقش نمادی از لانه پرنده ای است.
این كلمه در اصل قفسماق بوده یعنی حصار كشیدن به دور چیزی،
زیرا پرنده با كمك خار و خاشاك اطراف لانه خود را محصور می كند و این نقش لوزی مانند
در حقیقت نماد آشیانه ای است كه پرنده در آن تخم گذاشته و جوجه هایش نیز در اطراف،
سر از زیربال مادر بیرون آورده اند و در دوطرف لوزی،
سر پرنده مادر نشان داده شده كه اطراف را می پاید.

نقش مارگل:
مار در زبان تركمنی به معنی مرو بوده و سالیان درازی است كه این نقش بافته می شود.
پس از ظهوراسلام و گسترش آن در آسیای میانه، مذهب بر اندیشه ابداع‎كننده اثر گذاشت،
از آنجا كه اسلام به تصویر درآوردن بودنی های زنده را نهی می كرد،
به این فكر افتادند كه از نقش قوچ فقط به نشان دادن شاخهایش اكتفا كنند.
یا از نقش شتر، تنها اثر پنجه اش را بر خاك دشت نشان دهند.
به همین دلیل مارگل، كوشك دوانی یا اثر پای بچه شتر خوانده می شود.

رنگ در فرش ترکمن دستباف

رنگ در فرش ترکمن دستباف و مخصوصا پشتی دستباف ترکمن محدود است.
رنگ‌هایی که سابقاً در فرش ترکمن استفاده می شده ۵ رنگ بوده است:

1. سفید
2. سیاه
3. سبز تیره
4. لاکی تیره
5. لاکی متمایل به زرد
   اما این ۵ رنگ بعدها توسط شخصی به نام نیاز محمد نیازی
   به ۱۲ رنگ رسید و رنگ‌هایی که اضافه شد شامل:
   طوسی، دارچینی، عبایی، قهوه‌ای روشن، قهوه‌ای تیره، طلایی، نخودی،
   آبی آسمانی بودند. در زیر موادی که رنگ‌ها را از آن‌ها می گرفته‌اند؛ بیان شده است.
6. لاکی:گرد ریشهٔ روناس
7. قهوهای:پوست گردو+ریشه روناس
8. دارچینی:پوست گردو+روناس+پوست انار
9. نخودی:زاج سفید+پوست انار
10. طوسی یا موشی:زاج سیاه+پوست انار
11. مشکی:پوست گردو+نیل
12. زیتونی:پوست انار+برگ مو+پوست گردو

فرهنگ قالیبافی ترکمن :

قالیبافی فرهنگ ویژه خود دارد هنگامی كه بافندگان
شروع به بافتن نخستین گل قالی نمودند ابیات ویژه ای را میخوانند.
درموقع شانه زدن نغماتی به این شرح :
چالنیگ، چالنیگ نخنیرلار، اوز اوی میزنگ ساغلیغنا،
اوز اوی میزنگ ایچنده، اوزدا دمینگ ساغلیغنا،
اوزداد كلینگ باش اوغلی، آق بالیق لی آش اوغلی
چال چال ، چال چال
ترجمه : شانه بزنیم دختران، بزنیم به سلامتی خودمان،
درخانه مان به سلامتی پدرمان و برادر بزرگمان كه یاور پدرمان است، بزن، بزن
اگر شخصی موقع قالیبافی نزد بافندگان بیاید، بافنده ها مقداری نخ
به بازوی او می بندند آن شخص هم شیرینی یا كادو برای بافندگان هدیه می آورد.